(Gr. para = naast; gramma = letter). 1. Verschrijving, schrijf- of tikfout. Men spreekt ook van een lapsus calami (‘schuiver’ van de schrijfpen, uit Lat. labi = wegglijden), terwijl een verspreking ook lapsus linguae (‘schuiver’ van de tong) genoemd wordt.
2. Meestal duidt de term op een bedoelde vergissing, m.n. op een vorm van verticaal woordspel waarbij binnen een woord of woordgroep één of meer letters veranderd worden (omgewisseld, toegevoegd, weggelaten). Dit kan gebeuren bij wijze van studentikoze grapjasserij, met sarcastische bedoelingen, enz. Als humoristisch procedé vindt men het vaak in strips (bv. professor Gobelijn in Jommeke) en in comedy shows (bv. Captain Crabtree in ‘Allo, ‘Allo). Porte-manteauwoorden (sien Porte-manteauwoord) kunnen beschouwd worden als paragrammatische vormingen. Zie ook Schüttelreim bij rij, C, 7.
Een bekend paragram uit de klassieke oudheid is: Caldius Biberius Mero i.p.v. Claudius Tiberius Nero, waarbij caldius = de door wijn verhitte, biberius = dronkaard, en mero = wijndrinker. In dit voorbeeld werden vooral individuele letters gesubstitueerd. Vaak bestaat de verschrijving of verspreking erin dat letters of woorddelen onderling worden omgewisseld (zgn. metathesis), hetzij binnen het woord (bv. zeeteefje i.p.v. theezeefje) of over de woordgrenzen heen (bv. landelijke schonen i.p.v. schandelijke lonen). In dat laatste geval, dus bij de onderlinge omwisseling van twee klanken (doorgaans de beginmedeklinkers) van twee woorden, spreekt men van spoonerism. Dit procedé is genoemd naar W.A. Spooner (1844-1930), die zich volgens de overlevering regelmatig bezondigd zou hebben aan dergelijke lapsussen. Hij zou een van zijn studenten in Oxford ooit vermaand hebben als volgt: “you have tasted your worm (verg. wasted your term), hissed my mystery lectures (verg. missed my history lectures), and you must catch the first town drain (verg. the first down train)”. Dit principe van onderlinge transpositie neemt men ook op het morfologische niveau waar (omwisseling van morfemen eerder dan klanken), en bij uitbreiding kan men ook hier de term spoonerism toepassen. Een bekend voorbeeld hiervan, ontleend aan Battus’ Opperlans! (2003), is ‘met verkrachte eenden’ (i.p.v. vereende krachten).
De grens tussen onbedoelde (cf. 1) en bedoelde (cf. 2) paragrammen is niet steeds duidelijk. Overigens ziet de psychoanalyse, in het spoor van Freud (Zur Psychopathologie des Alltagslebens, 1901-1924), ook zgn. onbedoelde lapsussen als symptomen of manifestaties van een weliswaar dieperliggende intentionaliteit. De psycholinguïstiek beschouwt paragrammen, naast andere onvolkomenheden in de linguïstische performantie, als materiaal voor de studie van taal als een mentale realiteit.
3. In de Franse literatuurtheorie, vooral bij J. Kristeva, wordt de term ook gehanteerd als synoniem om het saussuriaanse anagram aan te duiden.
Literatuur: V. Fromkin (red.), Speech Errors as Linguistic Evidence, 1973. T. Augarde, The Oxford Guide to Word Games, 1984, vooral hfst. 19. G. Toury, ‘What Is It that Renders a Spoonerism (Un)translatable?’ in D. Delabastita (red.), Traductio. Essays on Punning and Translation, 1997, pp. 271-291.